Η σημασιολογία των βιβλικών ιδιωματισμών (στα Ελληνικά, Γοτθικά, Αγγλικά και Ρωσικά)

S. Chornobay, N. Dyakova

Η ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΚΩΝ ΙΔΙΩΜΑΤΙΣΜΩΝ (ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ, ΓΟΤΘΙΚΑ, ΑΓΓΛΙΚΑ ΚΑΙ ΡΩΣΙΚΑ)

Περίληψη

Το άρθρο είναι αφιερωμένο στη μελέτη των ιδιωματισμών της βιβλικής προέλευσης στα Ελληνικά, Γοτθικά, Αγγλικά και Ρωσικά. Καθορίζονατι οι τρόποι της μεταφράσεως των ιδιωματισμών αυτού του τύπου στις μη συνδεδεμένες γλώσσες, αποκαλύπτοναι τα παράλληλα των ιδιματισμών σ’αυτές τις γλώσσες όπως και τα μέσα της σημασιολογικής μεταφορικής κατανόησης της φρασεολογίας της βιβλικής προέλευσης. Η προσοχή εστιάζεται στην Αγία Γραφή, μέρος της οποίας ήταν αρχικά γραμμένο στα Ελληνικά, στις πρώτες  μεταφράσεις της  και την επιρροή της στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό.

Λέξεις κλειδιά: ιδιωματισμός, βιβλικός ιδιωματισμός, πρωτότυπο, σημασιολογική.

Abstract

The article deals with the study of idioms of Biblical origin in Greek, Gothic, English and Russian. The ways of translation of the idioms of this type in non-related languages are defined; idiomatic parallels in these languages as well as the means of semantic interpretation of Biblical idioms are specified. The attention is given to the Holy Scriptures, a part of which is originally written in Greek, their early translations and the influence on the European culture.

Key words: idiom, biblical idiom, prototype, semantics.

Ανάμεσα σε όλες τις γλώσσες του κόσμου η Eλληνική γλώσσα έχει μια ιδιαίτερη θέση. Η γλώσσα αυτή είχε τεράστια επιρροή σε άλλες γλώσσες: στη βάση των Ελληνικών δημιουργήθηκε το σλαβικό αλφάβητο, ο αριθμός του ελληνικού δανεισμού είναι πολύ μεγάλος σε ευρωπαϊκές γλώσσες. Σην Ελληνιστική εποχή τα Ελληνικά ήταν λίαν διαδεδομένα. Ήδη στο 3το αιώνα Π.Χ. οι Εβραϊκες Γραφές (ή η Παλαιά Διαθήκη) μεταφράστηκαν στα Ελληνικά, και έγινε γνωστό ως  Μετάφραση των Εβδομήκοντα. Οι Ελληνικές Γραφές (ή η Καινή Διαθήκη) γράφτηκαν αμέσως στα Ελληνικά.

Η Γοτθική Αγία Γραφή είναι η πρώτη μετάφραση στην εθνική ευρωπαїκή γλώσσα, την οποία την έκανε ο Ουλφίλας, όπως και το πρώτο λογοτεχνικό έργο στην γερμανική (δηλαδή, γοτθική) γλώσσα. Σήμερα υπάρχουν μόνο μερικά θραύσματα αυτής της μετάφρασης. Ωστόσο, η μετάφραση της Αγίας Γραφής στα Γοτθικά είναι μοναδική και πολύτιμη. Σύμφωνα με τον ιστορικό Φιλοστόργιο, ο Ουλφίλας ήταν απόγονος των κρατουμένων  από την Καππαδοκία. Περίπου στα 30 του έχει αφιερωθεί στην ιεροσύνη και εκπαιδεύτηκε για το ιεραποστολικό έργο μεταξύ των Γότθων. Σήμερα από τα χειρόγραφα της Γοτθικής Γραφής επέζησαν μόνο ένα κομμάτι του βιβλίου του Νεεμία και μερικά κομάτια της Καινής Διαθήκης. Η γραπτή γοτθική γλώσσα δεν υπήρχε τότε, ως εκ τούτου, ο Ουλφίλας δημιούργησε το  γοτθικό αλφάβητο, που αποτελείται από 27 χαρακτήρες και βασίζεται κυρίως στα ελληνικά και τα λατινικά αλφάβητα.

Η Αγία Γραφή ξαναγέμισε τη φρασεολογία πολλών ευρωπαϊκών γλωσσών, όπως αυτό αποδεικνύεται από ποσοτικό υλικό επιλεγμένο από τις λεξικογραφικές πηγές: 400 ιδιωματισμοί είναι στα Αγγλικά, 230 – στα Ελληνικά και 200 ​​– στα Ρωσικά. Ο βιβλικός ιδιωματισμός καθορίζεται ως «σταθερός, αναπαραγώγιμος, εκφραστικός συνδυασμός των λεξικών μονάδων που έχουν το ολιστικό νόημα, και αναφέρεται στα κείμενα της Αγίας Γραφής» [Kasumova 2014]. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι βιβλικές εκφράσεις που επιλέγονται απευθείας από την κύρια πηγή και των μεταφράσεών της δεν είναι οι ιδιωματισμοί γιατί άμεσα σχετίζονται με το κείμενο της Βίβλου, και δεν υποβάλλονται σε επανερμηνεία.

Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, οι γλωσσολόγοι ασχολούνται ενεργά  με τη μελέτη της βιβλικής φρασεολογίας. Μελετιέται η πραγματοποίηση των βιβλικών ιδιωματισμών στα συμφραζόμενα [Myagkova 1987] όπως και η λειτουργία τους στη λογοτεχνία, η οποία συμπεριλαμβάνει απόψεις της μετάφρασης και τυπολογίας [Klimovich 2010].  Καθορίζονται οι κύριες προσεγγίσεις στη μελέτη των βιβλικών ιδιωματισμών [Makarova 2000], αναλύονται οι μετατροπές των βιβλικών ιδιωματισμών σε ποιητικά κείμενα [Daschenko 2009]. Προτείνεται η ταξινόμηση των Ρωσικών βιβλικών ιδιωματισμών [Lunnova 2008] όπως καθορίζεται η θέση των σε λεξικά και ομιλία [Ryndina 2000]. Διεξάγονται συγκριτικές και αντιπαραβολικές μελέτες της βιβλικής φρασεολογίας στο υλικό των γερμανικών και σλαβικών γλωσσών [Agacheva 2000, Mechkovskaya 2007, Mzhel'skaya 2008, Ryadchikova 2001, Solodukho 1977, Chikina 2000]. Εξετάζεται το πρόβλημα του ορισμού του ‘βιβλικού ιδιωματισμού’, κάνεται προσπάθεια της αραίωσης των όρων ‘βιβλισμός’ και ‘βιβλικός ιδιωματισμός’, επίσης καθορίζονται βιβλικές λέξεις και βιβλικοί ιδιωματισμοί [Kasumova 2014]. Αυτή η μελέτη είναι επίκαιρη γιατί το θέμα της ανήκει στο πεδίο της διεπιστημονικής έρευνας και δεν είναι ακόμα επαρκώς μελετημένο. Τα αποτελέσματα είναι ενδιαφέροντα όχι μόνο για τους φιλολόγους, αλλά και για πολιτιστικές και θρησκευτικές μελετητές, ιστορικούς και φιλοσόφους. Η καινοτομία του έργου συνίσταται στην χρησιμοποίση  της πηγής της Καινής Διαθήκης, γραμμένη στα ελληνικά, και ενός από τις πρώτες μεταφράσεις της σε Γοτθικά του Ουλφίλα. Το άρθρο αυτό επικεντρώνεται στους ιδιωματισμούς τα οποία αντιστοιχούν με την Καινή Διαθήκη γιατί η μελέτη των ιδιωματισών με βάση στην Παλαιά Διαθήκη στη Γοτθική γλώσσα δεν είναι δυνατή λόγω της αποτυχίας να διατηρηθεί το κείμενο.

Όπως δείχνει η ανάλυση των βιβλικών κειμένων στα Γοτθικά, Αγγλικά, Ρωσικά και Ελληνικά, οι μεταφραστές χρησιμοποίησαν την κυριολεκτική μετάφραση, για παράδειγμα:

 (1) Άλλήλων τά βάρη βαστάζετε – izwaros misso kauriþos bairaiþ – bear ye one another’s burdens – носите бремена друг друга;

(2) Άπόδοτε τά καίσαρος καίσαρι καί τά τού θεού τω θεώ – usgibiþ þo kaisaris kaisara jah þo gudis guda – render to Cæsar the things that are Cæsar’s, and to God the things that are God’s – отдавайте кесарю кесарево, а Божие Богу.

         Αυτές οι εκφράσεις έχουν γίνει ιδιωματισμοί ως αποτέλεσμα της επανερμηνείας της κυριολεκτικής έννοιας των πρωτοτύπων και απέκτησαν τη μεταφορική έννοια: (1) «η ανάγκη να βοηθήσουμε τους άλλους», και (2) «να δίνεις στον καθένα ό,τι του οφείλεται».        

         Η συναισθηματική ένταση των βιβλικών ιδιωματισμών συνέβαλε στην εκλαΐκευση και την εφαρμογή τους σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας. Όπως παρατηρεί ο E. M. Solodukho, οι ιδιωματισμοί της βιβλικής προέλευσης προέκυψαν με βάση των σχετικών τμηματών του κειμένου που ενσωματώνουν κίνητρα των πρωτοτύπων των μελλοντικών εκφράσεων, των μεταβλητών φράσεων και των μεταφορικών φράσεων [Solodukho 1977].

         Οι ιδιωματισμοί краеугольный камень – the chief corner stone – ακρογωνιαίος λίθος στα Ρωσικά και Αγγλικά βασίζονται στο βιβλικό πρωτότυπο, ενώ, στην πρωτότυπη γλώσσα και στη μετάφαση στα Γοτθικά σε αυτή την περίπτωση χρησιμοποιούνται οι σύνθετες λέξεις «ακρογωνιαίου – waihstastaina», επί τη βάσει των οποίων αργότερα προέκυψε η φράση ακρογωνιαίο λίθο (κυριολεκτικά –  ισχυρή πέτρινη πλατεία που συνδέει και υποστηρίζει το κτίριο τοίχο) με την έννοια ‘της ιδρύσεως του κάτι, της βασικής ιδέας του κάτι’.

         Oι ακόλουθοι βιβλικοί ιδιωματισμοί, για παράδειγμα, δεν έχουν τα αντίστοιχα πρωτότυπα στην Αγία Γραφή, αλλά συνδέονται με την ιστορία, όταν ο Ιουδαίας βασιλιάς Ηρώδης διέταξε να σκοτώσει όλα τα μωρά της Βηθλεέμ, έχοντας μάθει από τα Μάγων ότι ο Ιησούς, που ονομάζεται βασιλιάς των Ιουδαίων, γεννήθηκε στη Βηθλεέμ. Η αναπόσπαστη σημασιολογική έννοια των ιδιωματισμών αυτών είναι ‘η βία, ο εκφοβισμός, η παρενόχληση’:

the massacre (slaughter) of the innocents – η σφαγή των αθώων

to out-Herod Herod – να είναι κανείς υπερβολικά άγριος ή σφοδρός, να παρακάνει σε κάτι

φώναξε τον Ηρώδη – η φράση με την οποία τρομάζουν άτακτα παιδιά

         Η ιστορία της προδοσίας του Χριστού απεικονίζεται στους ιδιωματισμούς, οι μερικοί από εκείνους δημιουργήθηκαν ως μεταβλητές φράσεις των πρωτοτύπων,  όπως και στούς ιδιωματισμούς οι οποίοι προέκυψαν με βάση των σχετικών τμηματών του κειμένου.

      Ο Ιούδας πρόδωσε τον Χριστό για τριάντα κομμάτια ασήμι. Ως αποτέλεσμα με βάση του πρωτοτύπου δημιουργήθηκαν οι ιδιωματισμοί τριάντα αργύρια – þans þrins tiguns silubrinaize – thirty pieces of  silver –  тридцать серебренников, που χρησιμοποιούνται με την έννοια ‘της τιμής της προδοσίας’. Αυτή η ιστορία είναι πολύ παραγωγική ειδικά στα Αγγλικά. Το γεγονός όταν ο Ιούδας φίλησε τον Ιησού να τον διακρίνει μεταξύ του πλήθος για πάντα έγινε το σύμβολο της προδοσίας:

         Иудин поцелуй – Judas kiss / Judas trick (κυρ. το τέχνασμα του Ιούδα) – το φιλί του Ιούδα έχουν τα εξής έννοια ‘εξαπάτηση, πονηριά του ανθρώπου, υποκρυτικό φιλί, γενικότερα φιλική χειρονομία, πίσω από την οποία κρύβονται εχθρικές διαθέσεις’.

         Όλοι οι ιδιωματισμοί με το όνομα του Ιούδα έχουν αρνητική έννοια:

Judas goat (κυρ. ο τράγος του Ιούδα) – ο τράγος-ερεθιστής (ειδικά εκπαιδευμένο αρσενικό που οδηγεί το κοπάδι για σφαγή)

Judas priest – (κυρ. ο Ιούδας ιερέας /επιφώνημα ευφημιστική βλαστήμια/) –  ανάθεμα!

Judas hole (κυρ. η τρύπα του Ιούδα), Judas trap (κυρ. η παγίδα του Ιούδα) – ματάκι στην πόρτα ή συρματοπλέγμα στην πόρτα για παρατήρηση στη φυλακή

Judas hair (κυρ. τα μαλλιά του Ιούδα) – κόκκινα μαλλιά (σύμφωνα με το μύθο ο Ιούδας είχε κόκκινα μαλλιά)

Judas-coloured – κοκκινομάλης

Ένας άλλος ιδιωματισμός εμφανίστηκε από το επεισόδιο όταν ο Πόντιος Πιλάτος, προδίδοντας τον Ιησού στη ποινή, αποποιήθηκε την ευθύνη, τοποθετώντας την σε Εβραίους, και συμβόλιζε αυτό με το πλύσιμο των χεριών:

νίπτω τα χέρια μου – wash one’s hands – умываю руки.

Ο Ιούδας δεν απόλαυσε τον πλούτο του, επιστρέφοντας τα λεφτά της προδοσίας, και αυτοκτόνησε:

Άπελθων ἀπήγξατο – jah galeiþands ushaihah sik.

Αυτός ο ιδιωματισμός σημαίνει «μεταμέλεια» γιατί το βιβλικό πρωτότυπο λέει για τη μεταμέλεια του Ιούδα. 

Σε ορισμένες περιπτώσεις η πηγή των βιβλικών ιδιωματισμών ήταν η αρχική μεταφορά.

Τα κίνητρα των ιδιωματικών παραλληλισμών λύκος απ΄την αθώα προβιά του αρνιού – wolf in sheep’s clothing – волк в овечьей шкуре περιέχονται στο βιβλικό απόσπασμα, το οποίο βασίζεται, προφανώς, σ’ένα μύθο του Αισώπου. Εδώ οι ψευδοπροφήτες εμφανίζονται υποκριτές, καλύψοντας τις κακές προθέσεις τους με τη μάσκα της αρετής. Η αρχική μεταφορά παραμένει η ίδια. Αυτές οι φράσεις έχουν υποστεί δομικές και γραμματικές καταγραφές της σταθεροποίησης ως αναπόσπαστες μονάδες, οι οποίες τώρα επίσης σημαίνουν – υποκριτής [Solodukho 1977].

Σύμφωνα με τον E. M. Solodukho οι παράλληλοι βιβλικοί ιδιωτισμοί σε διάφορες γλώσσες στη συντριπτική πλειονότητα των γραμμών χαρακτηρίζονται από την ίδια σημασιολογική εξέλιξη. Κατά κανόνα, υπάρχει μια επανερμηνεία των ίδιων μεταβλητών και μεταφορικών φράσεων. Ο βαθμός και η φύση των διαφορών μεταξύ των αρχικών και των σύγχρονων μορφών των βιβλικών ιδιωματισμών είναι διαφορετικοί από ποσοτικές και τις διαρθρωτικές μεταβολές μέχρι τις ελάχιστες διαφοροποιήσεις ξεχωριστών μορφών. Η εμφάνιση ενός μεγάλου αριθμού παράλληλων βιβλικών ιδιωματισμών προτείνει γενική δράση της ανθρώπινης ύπαρξης, ιδίως, της κοινής κοινωνικής και δημιουργικής σκέψης των φορεών των γλωσσών, η οποία επέτρεψε την επίτευξη των ίδιων λογικών σχημάτων και λογικών φρασεολογικών ιδέων [Solodukho 1977].

Στο μέλλον, η έρευνά μας προγραμματίζεται να προσδιορίσει τους μεθόδους της μετάφρασης των εκφράσεων των πρώην και σύγχρονων μεταφράσεων της Αγίας Γραφής, και διαγλωσσικές σχέσειες των δεδομένων ιδιωματισμών. Θα διεξάγουμε τη σημασιολογική ανάλυση των βιβλικών ιδιωματισμών των μη συνδεδεμένων γλωσσων, καθώς και για να διαπιστωθεί αν οι μονάδες υπόκεινται στην εθνική και πολιτιστική ερμηνεία των δεδομένων στις εθνικές γλώσσες.

Βιβλιογραφία

1.     Agacheva: Агачева С. В. Фразеологические единицы библейского происхождения в русском, немецком и английском языках / С. В. Агачева // Лингвокультурологические, философские и педагогические аспекты изучения библеизмов : Материалы межвузовского науч. семинара, 22 сент. 2000 г. / Ред. Г. А. Макарова, Э. Я. Хабибулина ; Марийский гос. технич. ун-т. – Йошкар-Ола, 2000. – С. 14–18.

2.     Daschenko: Дащенко О. Трансформации библейских фразеологизмов в поэтическом тексте / Ольга Дащенко // Семантика мови і тексту: матеріали Х Міжнародної наук.–практ. конф. [«Семантика мови і тексту»], (Івано-Франківськ, 21–23 вересня 2009 р.). Ч. 2. / Гол. ред. В. І. Кононенко. – Івано-Франківськ: Прикарпатський нац. ун-т ім. Василя Стефаника, 2009. – С. 77–79.

3.     Klimovich: Климович Н. В. Библеизмы в художественном тексте: типологический, функциональный и переводческий аспекты : дис. …канд. фил. наук : 10. 02. 19 / Климович Наталья Викторовна. – Красноярск, 2010. – 200 л.

4.     Lunnova: Луннова М. Г. Библеизмы в современном русском языке / М. Г. Луннова // Известия ПГПУ. Гуманитарные науки. – № 9 (13). – Пенза, 2008. – С. 40 – 45.

5.     Makarova: Макарова Г. А. Некоторые современные подходы к изучению библеизмов (обзор) / Г. А. Макарова // Лингвокультурологические, философские и педагогические аспекты изучения библеизмов : Материалы межвузовского науч. семинара, 22 сент. 2000 г. / Ред. Г. А. Макарова, Э. Я. Хабибулина ; Марийский гос. технич. ун-т. – Йошкар-Ола, 2000. – С. 4–14.

6.     Mzhel’skaya:  Мжельская О. К. Семантическая специализация английских библеизмов, не имеющих аналогов в русском языке / О. К. Мжельская // Психопедагогика в правоохранительных органах, № 4 (35), 2008. – С. 65 – 67.

7.     Mechkovskaya: Мечковская Н. Б. Почему в русском языке библейских фразеологизмов больше, чем в английском, словенском или польском, и почему русские библеизмы часто ироничны? / Н. Б. Мечковская // Одиниці та категорії сучасної лінгвістики : Зб. статей, присвяч. ювілею В. Д. Каліущенка. – Донецьк : ТОВ «Юго-Восток, Лтд.», 2007. – С. 92–105.

8.     Myagkova: Мягкова Л. Г. Фразеологические библеизмы и их реализация в контексте / Л. Г. Мягкова // Вопросы английской фразеологии (Коммуникативные и фразеологические аспекты) : Сб. науч. трудов Моск. гос. пед. ин-та иностр. яз. им. М. Тореза. Вып. 287 / Отв. ред. А. В. Кунин. – М., 1987. – С. 56–65.

9.     Ryndina: Рындина И. Н. Библеизмы в словарях и дискурсе : к постановке проблемы / И. Н. Рындина // Лингвистические и экстралингвистические проблемы межкультурной коммуникации : материалы науч. регион. конф. 22–24 сент. 2000 г., Ставрополь / Отв. ред. Т. Н. Ломтева ; Ставропольский гос. ун-т, Ставропольский краевой ин-т развития образования. – Ставрополь : СГУ, 2000. – С. 85–88.

10.  Ryadchikova: Рядчикова Е. Н. Библеизмы как способ отражения национальной и социокультурной языковой картины мира в русском и немецком языках / Е. Н. Рядчикова, И. П. Назарова // Язык и национальные образы мира = Languages and national images of the world : Материалы междунар. науч. конф. 20–21 марта 2001 г. / Гл. ред. редкол. С. К. Беданокова ; Адыгейский гос. ун-т. Факультет иностранных языков. – Майкоп, 2001. – С. 233–239.

1. Solodukho: Солодухо Э. М. Вопросы сопоставительного изучения заимствованной фразеологии / Э.М. Солодухо. – Казань, 1977. – 159 с.

12.  Chikina: Чикина Е. Е. Идиоэтнические особенности фразеологических единиц с библейскими антропонимами (на матер. нем., англ. и русск. языков) / Е. Е. Чикина // Проблемы идиоэтнической фразеологии : Доклады на межвузовском семинаре «Идиоэтническая фразеология романских, германских и славянских языков», 10–11 ноября 1999 г., Санкт-Петербург. Вып. 3 / Ред. Н. Н. Кириллова ; Рос. гос. пед. ун-т им. А. И. Герцена. – СПб. : Изд-во РГПУ им. А. И. Герцена, 2000. – С. 50–57.

13.  Kasumova: Касумова М. Ю. Библейская фразеология в современных лингвистических исследованиях. [Электронный ресурс] URL: file:///C:/Users/Acer/Downloads/bibleyskaya-frazeologiya-v-sovremennyh-lingvisticheskih-issledovaniyah.pdf  (дата обращения 11. 03. 2016)

Το υλικό της αναλύσεως

14.   Библия. Синодальное издание. – 1513 с.

15.   Die gotische Bibel / hrsg. Von Wilhelm Streitberg. – Band 1. Der gotische Text und seine griechische Vorlage. – Winter, Heidelberg, 2000. – 524 s.

16.   The King James Version Bible. – 1518 p.

17.   Νατσούλης Τ. Λέξεις και Φράσεις Παροιμιώδεις. Προέλευση, ετυμολογία, ερμηνεία / Τάκης Νατσούλης. – Αθήνα: Σμυρνιωτάκη, 2007. – 749 σ.